Marek Skawiński

PROCESY DEMOGRAFICZNE LUDNOŚCI MIEJSKIEJ EUROREGIONU „TATRY”

Cel opracowania

Celem opracowania jest dokonanie ogólnej charakterystyki procesów demograficznych zachodzących wśród ludności miejskiej Euroregionu „Tatry” na tle procesów zachodzących na całym obszarze funkcjonowania związku transgranicznego, wraz ze wstępną charakterystyką sieci miejskiej pod kątem wielkości zaludnienia i dawnych (po 1922) i aktualnych funkcji administracyjnych.

Obszar opracowania

Tytułowym obszarem opracowania jest Euroregion „Tatry”. Jednak ścisłe trzymanie się kryterium terytorialno-administracyjnego w przypadku podmiotu nacechowanego, w założeniu, znaczną dynamiką, nie jest możliwe. Stąd też dokonano pewnych modyfikacji w nawiązaniu do istniejących struktur administracyjnych i powiązań funkcjonalnych. Dane aktualne oznaczają stan na 31. XII. 1999.

W części położonej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej członkami rzeczywistymi Euroregionu są powiaty: tatrzański, nowotarski, nowosądecki-ziemski i gorlicki wszystkie gminy [1] powiatu tatrzańskiego, w tym miasto Zakopane-siedziba powiatu; niemal wszystkie gminy powiatu nowotarskiego [2] , w tym miasto Nowy Targ; nadto gminy miejsko-wiejskie Piwniczna i Muszyna z pow. nowosądeckiego-ziemskiego [3] oraz miasto Gorlice i miasto Limanowa – siedziby powiatów, odpowiednio: gorlickiego i limanowskiego.

W części położonej na Słowacji członkami rzeczywistymi są obce, w tym miasta: w pow. namiestowskim Namiestów (siedziba powiatu), w pow. twardoszyńskim Twardoszyn (siedziba), Trzciana, w pow. dolnokubińskim Dolny Kubin (siedziba), w pow. liptowskomikułaskim Liptowski Mikułasz (siedziba), w pow. popradzkim Poprad (siedziba), Tatry Wysokie, Świt, w pow. kieżmarskim Kieżmark (siedziba), Biała Spiska, Stara Wieś Spiska, w pow. starolubowelskim Stara Lubowla (siedziba), Podoliniec, w powiecie spiskonowowiejskim Nowa Wieś Spiska (siedziba) i Włochy Spiskie, w pow. sabinowskim Lipany. Członkami wspierającymi Euroregionu są na Słowacji powiaty: dolnokubiński, liptowskomikułaski, popradzki, kieżmarski i spiskonowowiejski.

Wprawdzie nie wszystkie miasta położone na terenie powiatów-członków rzeczywistych (RP) lub wspierających (RS) są członkami rzeczywistymi Euroregionu, to jednak całościowa analiza dotycząca konkretnego, nader zwartego geograficznie obszaru wymaga objęcia całości tych powiatów [4] , a z drugiej strony również innych powiatów spośród których do EUT należą wszystkie (tzn. jedno lub dwa) miasta [5] , ewentualnie siedziba powiatu [6] .

Obszar opracowania zatem stanowią powiaty: tatrzański, nowotarski, nowosądecki-ziemski, gorlicki (w RP) oraz namiestowski, twardoszyński, dolnokubiński, liptowskomikułaski, popradzki, kieżmarski, starolubowelski, spiskonowowiejski (w RS). Nadto w przypadku miasta Lipany objęty zostanie opracowaniem obszar funkcjonalnie będący w zasięgu oddziaływania ponadgminnego zdefiniowany jako b. obwód Lipany.

Określony powyżej obszar opracowania zajmuje 11 845 km², znacznie przekraczając właściwą powierzchnię Euroregionu. Podobnie jest z liczbą ludności. Dla całego obszaru opracowania wynosi ona 1 195 417 osób.

Części: polska i słowacka mają zbliżone powierzchnie i potencjał ludnościowy. Część polska jest nieco bardziej ludna, a część słowacka nieco większa. I tak, powierzchnia i ludność części polskiej wynosi 5 455 km² z 661783 osób, a słowackiej 6 390 km² z 533 634 osobami. Wyraźna jest natomiast różnica w gęstości zaludnienia, odpowiednio 121 i 84 osoby/km² i to przy większym na Słowacji wskaźniku urbanizacji.

Miasta zajmują 16,9% słowackiej części obszaru opracowania, gdy po stronie polskiej zaledwie 8,8%. Niewątpliwie rzutuje na tę różnicę specyficzny przypadek miasta Wysokie Tatry, ale nie wyłącznie. Razem na analizowanym terenie miasta zajmują 13,1% powierzchni czyli niespełna ¹/₇.

Ogólnie wyższa gęstość zaludnienia po stronie polskiej dotyczy zarówno obszarów miejskich (377 km² w Polsce przy 240 km²  na Słowacji) jak i wsi (97 km² do 52 km²) co w rezultacie dla całego obszaru daje 282 osoby/ km² w miastach i 73 osoby/ km² na wsi. Interesujące jest jednak to, że kontrast między gęstością zaludnienia miast a wsi, którego miarą jest stosunek tych dwóch wielkości – kontrast ten wyższy jest w części położonej na Słowacji (4,62 gdy w części polskiej 3,87).

Zakres tematyczny opracowania

Analiza niniejsza obejmuje pewne wybrane zagadnienia. I tak, dane o liczbie ludności na koniec 1994 i  1999 roku umożliwiają średniookresową analizę i wskazują na zarysowujące się trendy zarówno w zakresie rozwoju liczebnego ludności jak i w jej rozmieszczeniu w układzie miasto-wieś. Informacje dot. feminizacji dotyczą stanu na koniec 1999 roku i również pokazują na różnice między miastem i wsią, ale pozostają także w związku z ruchem naturalnym i możliwością prognozowania tegoż.

Składniki ruchu ludności w 1999 roku: przyrost naturalny, bilans migracji i ich suma czyli przyrost rzeczywisty w skali powiatów i regionów, bądź też w układzie: regiony miejskie-regiony wiejskie, umożliwiają odpowiedź na pytanie: na ile procesy zarysowujące się w ciągu minionego pięciolecia stają się trwałe.

Materiałem były dane liczbowe dla jednostek podstawowych (gmin w Polsce i obcí na Słowacji) uzyskane przede wszystkim w Štatistickom Úrade Slovenskej Republiky w Bratysławie i w Wojewódzkim Urzędzie Statystycznym w Krakowie, rzadziej na terenie badań. Materiały te zostały przez autora poddane opracowaniu w wyniku, którego otrzymano zestawienie zamieszczone we tabelach.

Charakterystyka miast

RP

Powiat tatrzański

• Zakopane. Pow. 84 km². Ludność 29 767. Gęstość zal. 354 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto na prawach powiatu 1951-1975, siedziba powiatu tatrzańskiego od 1999.

Powiat nowotarski

• Nowy Targ. Pow. 50 km². Ludność 34 547. Gęstość zal. 691 os./ km². Członek rzeczywisty EUT-siedziba EUT w Polsce. Miasto powiatowe do 1975 i od 1999.

• Rabka. Pow. 37 km². Ludność 13 702. Gęstość zal. 370 os./ km². Członek rzeczywisty EUT.

• Szczawnica. Pow. 88 km². Ludność 7 410. Gęstość zal. 84 os./ km². Członek rzeczywisty EUT.

Powiat nowosądecki-ziemski

• Piwniczna. Pow. 38 km². Ludność 5 694. Gęstość zal. 150 os./ km². Członek rzeczywisty EUT.

• Muszyna. Pow. 24 km². Ludność 5 117. Gęstość zal. 213 os./ km². Członek rzeczywisty EUT.

• Krynica. Pow. 40 km². Ludność 12 942. Gęstość zal. 324 os./ km².

• Stary Sącz. Pow. 17 km². Ludność 9 005. Gęstość zal. 530 os./ km².

• Grybów. Pow. 17 km². Ludność 6 170. Gęstość zal. 363 os./ km². W ll. 20. miasto powiatowe.

Powiat gorlicki

• Gorlice. Pow. 23 km². Ludność 30 127. Gęstość zal. 1310 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe do 1975 i od 1999.

• Biecz. Pow. 16 km². Ludność 4 828. Gęstość zal. 302 os./ km².

Powiat limanowski

• Limanowa. Pow. 19 km². Ludność 14 615. Gęstość zal. 769 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe do 1975 i od 1999.

• Mszana Dolna.  Pow. 27 km². Ludność 7 010. Gęstość zal. 260 os./ km².

RS

Powiat namiestowski

• Namiestów. Pow. 44 km². Ludność 8 150. Gęstość zal. 183 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe do 1960 i od 1996.

Powiat twardoszyński

• Twardoszyn. Pow. 56 km². Ludność 9 603. Gęstość zal. 170 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe od 1996.

• Trzciana. Pow. 83 km². Ludność 7 303. Gęstość zal. 88 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe do 1960 r.; b. m. obwodowe.

Powiat dolnokubiński

• Dolny Kubin. Pow. 55 km². Ludność 20 175. Gęstość zal. 366 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe.

Powiat liptowskomikułaski

• Liptowski Mikułasz. Pow. 70 km². Ludność 33 844. Gęstość zal. 484 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe.

• Liptowski Hradek. Pow. 18 km². Ludność 8 489. Gęstość zal. 463 os./ km².Miasto powiatowe w ll. 1923-1928 i 1949-1960.; b. m. obwodowe.

Powiat popradzki

• Poprad. Pow. 63 km². Ludność 55 398. Gęstość zal. 879 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe.

• Świt. Pow. 5 km². Ludność 7 455. Gęstość zal. 1 655 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. B. m. obwodowe.

• Tatry Wysokie z siedzibą w Starym Smokowcu. Pow. 398 km². Ludność 5 686. Gęstość zal. 14 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Stary Smokowiec był miastem powiatowym w ll. 1949-1960. B. m. obwodowe.

Powiat kieżmarski

• Kieżmark. Pow. 25 km². Ludność 17 378. Gęstość zal. 700 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe do 1960 i od 1996.

• Biała Spiska. Pow. 34 km². Ludność 6 121. Gęstość zal. 180 os./ km². Członek rzeczywisty EUT.

• Stara Wieś Spiska. Pow. 16 km². Ludność 2 257. Gęstość zal. 129 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe do 1960; b. m. obwodowe.

Powiat starolubowelski 

• Stara Lubowla. Pow. 31 km². Ludność 16 252. Gęstość zal. 528 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe do 1960 i od 1968.

• Podoliniec. Pow. 33 km². Ludność 3 224. Gęstość zal. 97 os./ km². Członek rzeczywisty EUT.

Powiat spiskonowowiejski

• Nowa Wieś Spiska. Pow. 67 km². Ludność 38 999. Gęstość zal. 585 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. Miasto powiatowe.

• Włochy Spiskie. Pow. 42 km². Ludność 3 536. Gęstość zal. 84 os./ km². Członek rzeczywisty EUT.

• Krompachy. Pow. 23 km². Ludność 8 574. Gęstość zal. 375 os./ km². B. m. obwodowe.

Powiat sabinowski, b. obw. Lipany

• Lipany. Pow. 13 km². Ludność 6 139. Gęstość zal. 472 os./ km². Członek rzeczywisty EUT. B. m. obwodowe.

Rozwój ludności w latach 1994-1999

Ogólną prawidłowością jest zachowanie trendu wzrostowego, wprawdzie na poziomie niższym, ale jednak dodatnim. Wzrost liczby ludności, zarówno w polskiej jak i w słowackiej części regionu, choć z niższą niż w poprzednich latach dynamik, był wyraźnie wyższy niż w skali obu krajów jako takich i wyniósł ok. 3% (RP 3,4; RS 3,0). Obszary szeroko rozumianego Podtatrza (w znaczeniu obszaru opracowania) cechują się na tle, odpowiednio Polski i Słowacji, w dalszym ciągu relatywnie wysoką dynamiką demograficzną. Wspólną prawidłowością jest też niższy wzrost ludności w miastach, oscylujący ok. 2% (RP 2,1; RS 1,9) niż na wsi, gdzie wyniósł ok. 4% (RP 3,9; RS 4,0). Cechą charakterystyczną jest także minimalna różnica między polską, a słowacką częścią regionu. Znaczny przyrost, wynoszący ponad 5% zanotowały: Mszana Dolna, Biała Spiska, Stara Lubowla i Lipany, a ubytek ludności dotknął miasta: Krynica, Stara Wieś Spiska, Świt, Liptowski Hradek i, minimalnie Gorlice.

Odwrócona od ogólnej tendencja czyli szybszy wzrost ludności miejskiej niż wiejskiej zaznaczyła się w powiatach: tatrzańskim, liptowskomikułaskim, starolubowelskim i b. obw. Lipany.

Urbanizacja

Analizowany obszar jest przykładem pewnego paradoksu, pozornego zresztą. Otóż stopień urbanizacji polskiej części regionu wynosi zaledwie 27,3% (nawet włącznie z Nowym Sączem byłoby to jedynie ok. ¹/₃) przy gęstości zaludnienia121 os./ km² tj. niemal o połowę wyższą niż po stronie słowackiej, gdzie z kolei w miastach mieszka prawie połowa ludności tej części obszaru opracowania (48,5%). Podobny paradoks dotyczy zresztą województwa małopolskiego na tle całego kraju. Jest to obszar gęstego osadnictwa wiejskiego.

Wskaźnik urbanizacji po stronie polskiej omawianego terenu nigdzie nie przekracza połowy, oscylując między 18% (pow. limanowski), a 45% (pow. tatrzański), podczas gdy w części jest to od 14% (pow. namiestowski) do 66,5% (pow. popradzki).]

Interesującą jest dynamika tego wskaźnika. Otóż w ciągu pięciu lat zaznacza się stopniowa, powolna wprawdzie, ale systematyczna dezurbanizacja, nieco słabsza w części polskiej (spadek o 0,4 pkt.), a silniejsza po stronie słowackiej (spadek o 0,6 pkt.). W kilku zaledwie powiatach jest inaczej. Najszybszy wzrost ludności miejskiej nastąpił w powiecie tatrzańskim (o 1,2 pkt), ale proces ten uległ już zahamowaniu. Najsilniejszy spadek (o 1,3-1,4 pkt.) dotknął powiaty o wysokim przyroście naturalnym (kieżmarski i spiskonowowiejski).

Przyczyna dezurbanizacji może mieć charakter pośredni  tj. wyższy przyrost naturalny na wsi niż w mieście, ale może też zachodzić przyczyna bezpośrednia – odpływ ludności z miast przy napływie na wieś. W 1999 roku taka sytuacja dominowała na obszarze opracowania, co zapowiada pogłębianie się dezurbanizacji i zupełne odwrócenie się znanych dotychczas tendencji.

Feminizacja

Ogólną regułą na analizowanym terenie jest wyższa feminizacja w miastach przy równowadze płci na wsi, przy czym po stronie polskiej kontrast jest silniej zaznaczony, a struktura płci miast polskiej części analizowanego terenu jest silnie zdeformowana (110) co stanowi rezultat znacznego udział usług typu turystyczno-uzdrowiskowego w  funkcjach tych miast. Wieś z kolei cechuje się nawet pewną maskulinizacją (99). Na Słowacji różnice te są słabsze (105:100), ale przy ogólnie niższej urbanizacji części polskiej, wskaźniki en masse nie dość, że zbliżone to właśnie w polskiej części wykazują większą równowagę płci (102 przy 103 w RS).

W odniesieniu do całości państw Polski i Słowacji, gdzie wskaźnik ten oscyluje ok. 105, region wykazuje lepszą równowagę płci. Mniejsze transfery ludności w niedalekiej przeszłości przy wyższym przyroście naturalnym dały w konsekwencji lepszy wskaźnik na Podtatrzu (w rozumieniu tego tekstu) niż w innych regionach tych krajów.

Najbardziej sfeminizowanymi miastami są: Krynica i Rabka (po 116) w części polskiej oraz Wysokie Tatry(113) w części słowackiej , zaś najbardziej zmaskulinizowane to odpowiednio Piwniczna oraz Biała Spiska i Twardoszyn (F=99).

Ruch ludności w 1999 roku

Dane jednoroczne nie dają wprawdzie pełnej odpowiedzi na pytanie o tendencje w poszczególnych miastach. Są jednak miarodajne dla jednostek wyższych.

 Potwierdza się fakt utrzymania w obu częściach regionu, przyrostu naturalnego wyższego niż w pozostałych częściach Polski i Słowacji gdzie ma miejsce stagnacja demograficzna. Zarówno polska jak i słowacka część obszaru opracowania wykazały przyrost naturalny na poziomie 5,9‰, choć w części słowackiej mniejszy był kontrast między miastem a wsią. W miastach części słowackiej przyrost naturalny był wyższy niż po stronie polskiej; w obu wszakże dodatni (odpowiednio +4,4‰ i +1,9‰). Po stronie polskiej największy względny przyrost naturalny odnotowała Piwniczna +7,5‰, a najgłębszy spadek Zakopane –2,5‰. W części słowackiej odpowiednio: Namiestów +11,0‰  i Świt –0,8‰.

Bilans migracji tradycyjnie był lekko ujemny, przy czym dodatni jest wśród ludności wiejskiej po obu stronach granicy, co wszakże nie zrównoważyło odpływu ludności z miast (-2,3‰ w części polskiej i –2,9‰ w części słowackiej). Najgłębszy ubytek migracyjny zanotowała Krynica (-9,6‰), a jako jedyne miasto przyrost migracyjny wykazała Mszana Dolna (+9,1‰). Po stronie słowackiej były to miasteczka odpowiednio: Stara Wieś Spiska (-8,8‰) i Włochy Spiskie +9,2‰.

Ostatecznie przyrost rzeczywisty po obu stronach wyniósł ponad 5‰ (część polska +5,7‰, część słowacka +5,1‰) co stanowi wyraźny kontrast w porównaniu ze stagnacją demograficzną w obu krajach. Mimo wszystko w miastach polskiej części omawianego obszaru liczba ludności w 1999 roku minimalnie spadła (-0,4‰), gdy po stronie słowackiej wzrosła (+1,5‰). Ludność wiejska zachowała wysoką dynamikę ruchu naturalnego, co wzmocnione dodatnim bilansem migracyjnym dało w rezultacie przyrost rzeczywisty na poziomie ok. 8‰ (część polska +8,0‰, część słowacka +8,6‰).

Zakończenie

Zważywszy nie tylko zewnętrzną różnicę między szeroko rozumianym Podtatrzem, a pozostałymi regionami Polski i Słowacji, ale również wewnętrzne zróżnicowanie analizowanego obszaru, stwierdzić należy daleko idące podobieństwa w sumarycznych charakterystykach demograficznych obu jego części. W części słowackiej zróżnicowanie na linii miasto-wieś jest mniejsze niż po stronie polskiej. Pewne kontrasty pojawiają się w przypadku ludności miejskiej części polskiej i słowackiej, przy ogólnym podobieństwie sytuacji na wsi.