Memoriał Górski

1. Propozycja powołania regionalnych ośrodków polityki górskiej dla Karpat i dla Sudetów

W latach 1992 - 1993 przedstawiciele samorządów lokalnych województwa nowosądeckiego skupieni w tamtejszym Sejmiku opracowali i zatwierdzili na sesji w Nowym Sączu dokument nazwany później "Memoriałem Górskim".
Był to rodzaj apelu do centralnych władz ustawodawczych i wykonawczych RP, w którym uzasadniano konieczność sformułowania zasad prowadzenia specjalnej polityki regionalnej, uwzględniającej specyfikę regionów górskich . "Memoriał Górski", po pewnych uzupełnieniach został oficjalnie przyjęty i podpisany przez wojewodów i marszałków sejmików z 6 województw górskich Polski południowej we wrześniu 1993 roku, w Bielsku-Białej. Opublikowany dokument przekazano następnie Prezydentowi, Premierowi, wszystkim posłom, senatorom, ministrom i innym członkom najwyższych władz w III Rzeczypospolitej.

Pół roku później dotarła do nas wiadomość o przygotowywaniu przez Radę Europy projektu Europejskiej Karty Regionów Górskich, dokumentu będącego właśnie takim zbiorem zasad dotyczących "polityki górskiej" w krajach członkowskich. Braliśmy udział w procesie konsultacyjnym przeprowadzanym przez Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy, również w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. M.in. przedstawiciele administracji rządowej i samorządowej z 9 województw w całości lub w części górskich poparli ten projekt podpisując w czerwcu 1994 r w Nowym Sączu "Rezolucję Górską". Niektórzy z nas uczestniczyli we wrześniu 1994 r. w 3 Europejskiej Konferencji Regionów Górskich w Chamonix we Francji, na której projekt Karty został przyjęty i skierowany do procesu ratyfikacyjnego w Parlamencie Europejskim. Proces ten nie został do dzisiaj zakończony, ale po zmodyfikowaniu Karty do rangi międzynarodowej Konwencji Górskiej zbliża się obecnie do końca.

Przygotowywanie Polski do wejścia do Unii Europejskiej nie będzie mogło obejść się bez przyjęcia i umocowania w ustawodawstwie wewnętrznym także tej szczegółowej regulacji zasad polityki regionalnej w odniesieniu do tak specyficznych regionów jak obszary górskie polskich Karpat i Sudetów. "Polityka górska", której cele i zasady w pewnych ramach ogólnych ukazuje w/w Karta czy też Konwencja europejska - musi mieć swojego promotora, zarówno na szczeblu największych jednostek przyszłego podziału terytorialnego, jak też na szczeblu centralnym. Chociaż opracowywanie strategii polityki regionalnej znajdzie się zapewne w kompetencjach administracji samorządowej szczebla wojewódzkiego, jako tzw. polityka intraregionalna, to jednak na szczeblu centralnym musi być kompetentnie koordynowana polityka interregionalna. Prowadzenie specyficznej "polityki górskiej" w skali całej Polski powinno zatem mieć wsparcie w specjalistycznych placówkach czy instytutach przygotowujących odpowiednie raporty, projekty, programy, opinie oraz ekspertyzy - odrębnie dla samorządowych władz wojewódzkich kilku nowych, dużych województw południowych, których obszary w znacznej części zajmować będą góry, odrębnie zaś dla władz centralnych - ustawodawczej i wykonawczej. W stolicach tych województw odpowiednie zaplecze instytucjonalne i kadrowe oczywiście istnieje, może też być właściwie wykorzystywane do rozmaitych opracowań pomocniczych polityki intraregionalnej, w tym "polityki górskiej".
"Polityka górska" nie powinna jednak być kreowana wyłącznie poza górami. Dla formułowania zarówno interregionalnej, jak też intraregionalnej polityki górskiej, odpowiednie zaplecze pomocnicze powinno znajdować się poza Warszawą, Krakowem, Rzeszowem, Katowicami czy Wrocławiem. Wydaje się, że właściwym rozwiązaniem byłoby stworzenie dwóch ośrodków pomocniczych, odrębnego dla Karpat polskich, w dogodnie, bo centralnie w stosunku do nich położonym Nowym Sączu, odrębnego dla Sudetów - w Wałbrzychu lub w Jeleniej Górze. Bazą kadrową i lokalową dla takich ośrodków mogłyby się stać różne, istniejące tam aktualnie placówki zajmujące się m.in. planowaniem regionalnym, już dzisiaj przygotowane do podjęcia tego rodzaju zadań studialno-projektowych. Po reorganizacji terytorialno-administracyjnej Polski i utworzeniu małej ilości dużych, samorządowo-rządowych województw należy mieć na uwadze fakt, że regiony górskie ciągną się długim, wąskim pasem wzdłuż całej południowej granicy Państwa, zajmując znaczne części kilku z nich.
Problem dotyczy szczególnie Karpat polskich, które znajdą się na obszarze 3 województw o zróżnicowanym geograficznie i gospodarczo charakterze. Główne elementy "polityki górskiej", zwłaszcza interregionalnej muszą być spójne dla wszystkich obszarów górskich. Dlatego projekty i programy w zakresie "polityki górskiej" powinny powstawać przede wszystkim w miejscowości górskiej. Ważny element polityki społecznej - zaufanie lokalnych społeczności gmin i powiatów stricte górskich skoncentrowałoby się w potencjale intelektualnym takiego ośrodka - gdyby właśnie tam powstawała "polityka górska".

Propozycja powołania czegoś w rodzaju "międzywojewódzkiego euroośrodka informacyjno-projektowego polityki górskiej" dla obszaru Karpat właśnie w Nowym Sączu opiera się na wykorzystaniu miejscowej kadry fachowców bardzo dobrze merytorycznie przygotowanych w tym zakresie zagadnień, m.in. pracowników Wojewódzkiego Biura Planowania Przestrzennego. Dzięki ich współpracy powstawał "Memoriał Górski" i szereg innych opracowań studialnych oraz programowych dotyczących planowania przestrzennego, regionalnego, a także strategii rozwoju terenów górskich, zajmujących w całości obszar istniejącego dotychczas województwa nowosądeckiego. Likwidacja tego województwa nie może oznaczać "rozpuszczenia" zespołu świetnych fachowców tej placówki oraz przejęcia zadań związanych z polityką górską - przez silniejsze ośrodki stołeczne nowych, dużych województw w południowo-wschodniej Polsce. Zatrudnienie w proponowanym ośrodku, który mógłby być np. filią Centrum Badań Strategicznych znaleźliby również fachowcy z likwidowanych organów administracji, w tym z Urzędu Wojewódzkiego.
Nowy Sącz ze swoim potencjałem kadrowym oraz położeniem geograficznym - do roli "karpackiego centrum polityki górskiej" nadaje się bardzo dobrze - i to trzeba koniecznie wykorzystać, zgodnie z zasadą subsydiarności władzy.

mgr inż. arch. Wojciech Śliwiński
b. przewodniczący Sejmiku Samorządowego
Województwa Nowosądeckiego, w kadencji 1990-1994.

2. Odzwierciedlenie specyfiki gospodarczo - przestrzennej ziem górskich w uregulowaniach prawnych Unii Europejskiej i jej krajów.

W krajach Unii Europejskiej obowiązuje zasada prowadzenia zróżnicowanej polityki regionalnej, dostosowanej do potrzeb mieszkańców poszczególnych regionów geograficznych i możliwości wykorzystania ich zasobów własnych.
Wyjątkowa i różnorodna specyfika obszarów górskich, które w krajach europejskich zaliczane są do terenów zapóźnionych w rozwoju społeczno-gospodarczym, naturalne ograniczenia wynikające z ich klimatu oraz ukształtowania pionowego - została dawno zauważona i jest widoczna w działaniach władz państwowych. Ustanowiono odpowiednie podstawy legislacyjne, oparte o ideę solidarności narodowej oraz akceptację konieczności uwzględniania różnic geograficzno-przyrodniczych.

We Francji od 1985 r funkcjonuje specjalna ustawa o ochronie i rozwoju regionów górskich, których kraj ten posiada na swoim terytorium znacznie więcej niż Polska. Ustawa ta precyzuje cele i zasady specjalnej polityki regionalnej, nazywanej "polityką górską". Zobowiązuje ona wszystkie władze rządowe i samorządowe do działań kształtujących zrównoważony rozwój własny w taki sposób, aby ustanowiony został właściwy parytet pomiędzy dochodami i warunkami życia w górach w porównaniu z innymi regionami kraju. Tak rozumiana "polityka górska", wychodząc z poszanowania tożsamości kulturowej każdego regionu górskiego opiera się o optymalne wykorzystanie możliwości lokalnych, nadając możliwie szerokie uprawnienia wybieralnym organom samorządu terytorialnego. Niezależnie od tego francuska ustawa powołuje specjalne instytucje opiniodawcze o szerokich uprawnieniach: Krajową Radę - na szczeblu centralnym oraz jej mniejsze, niezależne odpowiedniki - Komitety, w każdym masywie górskim. Działania tych instytucji na rzecz rozwoju, zagospodarowania i ochrony obszarów górskich mają charakter interwencyjny oparty na możliwości korzystania ze specjalnych, państwowych funduszy pomocowych.

W treści tej ustawy zawarte zostały liczne nowelizacje wielu innych aktów prawnych, dostosowujące ich szczegółowe zapisy do specyfiki obszarów górskich. Najwięcej zmian ustawa wprowadza do francuskiego "Kodeksu rolnego", który dotyczy problemów rolnictwa w całej Republice Francuskiej, a właściwie nie ma swojego odpowiednika w prawie polskim. Specyfika górskiej gospodarki rolnej, pasterskiej i leśnej oraz ich wysoka ranga w działalności mieszkańców poszczególnych stref górskich przewija się w wielu artykułach części ustawy dotyczącej rozwoju gospodarczego i społecznego na obszarach górskich. Jednym z przykładów w tym względzie jest ustawowa delegacja dla rządu do wydania rozporządzenia w sprawie warunków wprowadzenia systemu ujednolicenia cen sprzedaży paliw w różnych regionach górskich, zakładającego możliwość ograniczenia zawartego w nich podatku od środków transportowych dla kupujących te paliwa rolników.

Ważny rozdział francuskiej ustawy tworzą przepisy dotyczące organizacji i popierania działalności turystycznej w górach. Regulują one np. problem obciążania służebnościami na rzecz gminy części majątku prywatnego, dla prawidłowej organizacji przestrzennej wyciągów i zjazdowych tras narciarskich.
Można stwierdzić, że omawiany akt prawny Republiki Francuskiej jest dobrym przykładem legislacyjnego regulowania wielu specyficznych i bardzo różnorodnych problemów występujących tylko na obszarach górskich, co dobrze służy ich mieszkańcom, nie powodując zarazem uprzywilejowań, które np. mogłyby być kwestionowane przez mieszkańców niektórych regionów nizinnych,

Prawodawstwo dotyczące specyfiki górskiej istnieje od dawna również w innych krajach europejskich, w których góry stanowią bardzo zróżnicowany procent ich terytorium. Powstały liczne lokalne oraz regionalne organizacje i stowarzyszenia, głównie pozarządowe, zakłady i instytucje tak publiczne, jak też prywatne, prowadzące działalność na rzecz wspomagania mieszkańców gór w ich trudnej walce o lepsze warunki życia. Jedną z największych jest międzynarodowy związek deputowanych wybieralnych w regionach górskich do władz samorządowych i rządowych różnych szczebli (AEM).

Organizacje te zmusiły organy Parlamentu Europejskiego do podjęcia kroków na rzecz stworzenia ponadnarodowych regulacji prawnych w zakresie celów i zasad prowadzenia specyficznej polityki górskiej w krajach członkowskich Unii Europejskiej. W efekcie, pod auspicjami Kongresu Władz Lokalnych Regionalnych Europy przygotowany został kilka lat temu projekt Europejskiej Karty Regionów Górskich. Na wzór innych tego typu porozumień międzynarodowych miała ona stanowić rodzaj zbioru najważniejszych reguł odnoszących się do sposobów tworzenia i realizowania specyficznej polityki regionalnej na obszarach określanych mianem górskich. Projekt Karty zaakceptowany przez uczestników III Europejskiej Konferencji Regionów Górskich w Chamonix we Francji, w 1994 r - został skierowany do procesu ratyfikacyjnego w Parlamencie Europejskim w Strasbourgu. Proces taki trwa bardzo długo, w jego trakcie pojawiła się nowa inicjatywa, wysunięta w 1997 r. przez Komitet Ministrów Rady Europy. Polega ona na przekształceniu projektu Karty w projekt Konwencji, a więc umowy międzynarodowej. Nadałoby to problemom rozwoju i ochrony licznych europejskich obszarów geograficznych uznawanych jako górskie - jeszcze wyższą rangę. Potrzeba stworzenia specjalnego instrumentu prawnego umożliwiającego stabilny i zrównoważony rozwój regionów górskich została zatem zaakceptowana przez najwyższe gremium władz wykonawczych Unii Europejskiej.

W projekcie tym regiony górskie zostały zdefiniowane jako obszary, których charakterystyczne cechy środowiskowe, takie jak wysokość, nachylenie terenu oraz klimat - stwarzają specyficzne warunki życia. Każdemu Państwu przystępującemu do konwencji przysługiwać będzie przy tym prawo wskazania swoich terytoriów, które - w uzgodnieniu z mieszkańcami - zakwalifikuje jako regiony górskie, objęte oddziaływaniem uregulowań zawartych w umowie.

Karta czy też Konwencja górska precyzuje zasady i cele polityki górskiej, jako specyficznej polityki ukształtowanej zgodnie z zasadami najbardziej stabilnego rozwoju, obejmującej pełen zakres problemów ekonomicznych, społecznych, kulturalnych oraz środowiskowych, zarazem zapewniającej równoważenie warunków życia pomiędzy społecznościami górskimi, a społecznościami regionów korzystniejszych do zamieszkiwania, z należnym szacunkiem dla ich różnorodności. Za generalną linię tej polityki projekt uznaje prowadzenie długofalowej polityki w zakresie planowania regionalnego i przestrzennego, które powinno łączyć w sobie działania wspomagające rozwój gospodarczy, sprzyjające kulturalnym i socjalnym interesom miejscowych społeczności oraz chroniące i kształtujące środowisko. Projekt wskazuje zarazem na konieczność skoordynowania i zwiększenia efektywności różnych polityk branżowych wcześniej wprowadzonych w życie.

Za główne cele tak określonej polityki górskiej projekt uznaje m.in. następujące:

• należyte rozpoznawanie i uwzględnianie jednostek geograficznych tworzonych przez każdy obszar górski, w celu zapobieżenia istniejącym i przyszłym podziałom administracyjnym, utrudniającym prowadzenie polityki górskiej;
• poszukiwanie możliwości zaprowadzania i utrzymywania równowagi pomiędzy działalnością ludzką, zwłaszcza gospodarczą - a wymogami ekologicznymi;
• ochronę gruntów rolniczych i pasterskich oraz podtrzymywanie i modernizowanie w zakresie podstawowym istniejących działalności rolniczych, poprzez specjalne podejście do rolnictwa górskiego;
• zakładanie lub modernizowanie infrastruktury i usług publicznych, niezbędnych dla zapewnienia odpowiedniej jakości życia i rozwoju regionów górskich;
• wprowadzanie i ulepszanie lokalnych usług publicznych;
• ochronę gruntów rolniczych i pasterskich oraz podtrzymywanie i modernizowanie w zakresie podstawowym istniejących działalności rolniczych, poprzez specjalne podejście do rolnictwa górskiego;
• rozwijanie endogennych (wewnętrznych) zasobów energetycznych;
• ochranianie tożsamości oraz szerzenie wartości kulturowych specyficznych dla gór;
• ochranianie historycznej działalności przemysłowej i rzemieślniczej oraz zakładanie przemysłu bazującego na nowych, nieuciążliwych dla środowiska technologiach;
• rozwijanie sektora usługowego, a szczególnie turystyki oraz tworzenie podstaw edukacyjnych dla wielozawodowości mieszkańców gór;

W kierunkach i sposobach prowadzenia polityki górskiej projekt wyróżnia takie branże jak:

• planowanie regionalne i przestrzenne,
• rolnictwo
• leśnictwo
• przemysł i rzemiosła
• zwiększanie zatrudnienia
• mieszkalnictwo
• turystyka
• infrastruktura, transport i usługi publiczne
• zaopatrzenie w energię
• oświata i podnoszenie świadomości
• środowisko naturalne
• kultura
• współpraca naukowa i techniczna

Projekt Karty wyróżnia także specyficzne instrumenty polityki finansowej, zapewniającej pomoc materialną i organizacyjną Państwa na rzecz regionów górskich wymagających takich zewnętrznych ingerencji.

Przyjęcie i ratyfikowanie tak skonstruowanej umowy międzynarodowej w ramach krajów Unii Europejskiej w zakresie problemów górskich stworzy ramy dla skutecznych działań na rzecz zarówno polepszania warunków życia mieszkańców tych regionów, jak również zachowania i pielęgnowania specyficznych wartości przyrodniczych i kulturowych, posiadających wielorakie znaczenie dla mieszkańców innych regionów.

Natomiast ratyfikowanie ustanowionej konwencji przez władze Rzeczypospolitej Polskiej nawet jeszcze przed uzyskaniem pełnoprawnego członkostwa w Unii Europejskiej byłoby niezwykle doniosłym krokiem w kierunku tworzenia podstaw solidarności międzynarodowej mieszkańców gór, ale przede wszystkim narodowej solidarności Polaków zamieszkujących geograficznie różne obszary, zróżnicowane kulturowo i gospodarczo i właśnie przez to w specyficzny sposób bogate.

mgr inż. arch. Wojciech Śliwiński
b. przewodniczący Sejmiku Samorządowego
Województwa Nowosądeckiego, w kadencji 1990-1994.

3. Tezy ogólne do założeń polskiej "Ustawy Górskiej"

1. Ustawa powinna nosić nazwę " Ustawa o rozwoju i ochronie regionów górskich w Rzeczypospolitej Polskiej";
   
2. Ustawa powinna mieć charakter z jednej strony wskaźnikowy, tak aby stworzyć ramy dla powstającego i nowelizowanego wciąż ustawodawstwa w różnych dziedzinach, z drugiej strony może doprecyzowywać szczegóły tam, gdzie istniejące rozwiązania legislacyjne w Polsce noszą znamiona trwałości, przystosowania do gospodarki rynkowej, reguł funkcjonowania demokratycznego państwa prawa, a także do rozwiązań w krajach Unii Europejskiej;
   
3. Bazą ogólną dla konstrukcji polskiej "ustawy górskiej" powinny stać się ramy określone w projekcie "Europejskiej Karty Regionów Górskich", przechodzącej aktualnie proces ratyfikacyjny w Parlamencie Europejskim i stanowiącej kompendium celów i zasad prowadzenia specyficznej polityki regionalnej na obszarach górskich, zaaprobowane przez większość przedstawicieli tych obszarów na terytorium Unii;
   
4. Ustawa powinna precyzować szczegółowo zasady delimitacji regionów górskich, w sposób dostosowany do warunków polskich. Do regionów takich muszą być zaliczane w całości tereny przyszłych powiatów z przewagą miejscowości o ustalonych cechach górskich i górzystych, mogłyby być również zaliczane pojedyncze gminy o takich cechach, położone na obszarze powiatów przylegających. Wskazane byłoby przyjęcie takich kryteriów delimitacyjnych, które nie odbiegałyby od ustalonych w tzw. "Uchwale górskiej" z lat 80-tych, z uwagi na jej popularność wśród mieszkańców ziem górskich;
   
5. Ustawa powinna określać konieczność powołania specjalnych, stałych oraz odpowiednio umocowanych organów opiniodawczo-konsultacyjnych i kontrolnych, w zakresie polityki górskiej, zarówno na szczeblu centralnym, jak też dla poszczególnych masywów górskich w Polsce, organów złożonych z szerokiego spektrum specjalistów i reprezentantów wybieralnych, związanych z górami;
   
6. Ustawa powinna zawierać gwarancje finansowego zabezpieczenia dla prowadzenia polityki górskiej zarówno interregionalnej jak też intraregionalnej, szczególnie poprzez ustanowienie odpowiednich funduszy interwencyjnych dla wspierania różnych działań na rzecz gór;
   
7. Ustawa powinna zawierać możliwie jak najmniej odniesień dla dalszych działań legislacyjnych organów centralnych władzy wykonawczej, natomiast może zawierać odniesienia dla tworzenia szczegółów prawa lokalnego, na różnych poziomach władz samorządu terytorialnego;

mgr inż. arch. Wojciech Śliwiński
b. przewodniczący Sejmiku Samorządowego
Województwa Nowosądeckiego, w kadencji 1990-1994.