DZIEDZICTWO
KULTUROWE
Karpaty to region szczególny na mapie kultury polskiej. Są tutaj dziesiątki
regionów etnograficznych, żyją mniejszości narodowe – np. Słowaków,
Łemków, Cyganów – charakteryzujące się wyraźnie zarysowanymi odrębnościami
kulturowymi i dużym poczuciem odrębności etnicznej.
Przekazywane z pokolenia na pokolenie, nigdy nie przerwane tradycje
kultury ludowej pozostały wciąż żywe i autentyczne. Niezwykła aktywność
kulturalna i uzdolnienia twórcze ludzi gór, nadzwyczajne umiłowanie własnego
regionu i tradycji owocuje działaniem dziesiątków twórców ludowych oraz
regionalnych towarzystw kultury.
Obyczaje karpackich górali, kształtowane twardym życiem na trudnych
geograficznie i klimatycznie terenach, budzą niesłabnące zainteresowanie
mieszkańców innych regionów Polski, jak też Europy i świata. Wydaje się,
że tym, co oddziałuje najsilniej, jest właśnie autentyzm gwary, stroju,
muzyki, obyczajów i życia społecznego, które ze względu na
specyfikę regionu w stopniu o wiele mniejszym niż gdzie indziej poddaje się
trendom nowoczesności. W dobie
zaniku poczucia tożsamości dobrze „ukorzenieni’ w Karpatach ludzie
mogą zaoferować Polsce i Europie pozbawioną stylizacji, prawdziwą enklawę,
gdzie można zaczerpnąć z odwiecznej skarbnicy zdrowej, bo nastawionej na
przetrwanie tradycji.
1.
Diagnoza stanu.
Region Karpat
– posiadając nadzwyczajne walory społeczno-kulturowe –
charakteryzuje się zarazem bardzo trudną sytuacją w wielu dziedzinach życia
społecznego i znacznym niedoinwestowaniem w stosunku do innych części kraju.
I tak na
terenie Karpat polskich mamy:
-
dużą ilość zabytków kultury materialnej i niematerialnej, w
tym wartościowych układów urbanistycznych i ruralistycznych, architektury o
cechach regionalnych, jak też odzwierciedlającej style licznych grup
etnicznych,
-
największą w Polsce liczbę działających
zespołów folklorystycznych, w tym ponad 60% zespołów dziecięcych;
absolutna większość to zespoły autentyczne, a zaledwie kilka –
artystycznie opracowane; wiele zespołów tańczy i śpiewa nieprzerwanie od 50
a nawet 60 lat,
-
kilkadziesiąt zespołów teatralnych, wśród których pokaźną
grupę stanowią teatry regionalne inscenizujące obrzędy i zwyczaje ludowe; tu
także mamy liczne grupy dziecięce i młodzieżowe oraz takie, które mogą się
chwalić nawet 70-letnią tradycją,
-
liczne grupy kolędnicze: draby, herody, z turoniem, konikiem,
gwiazdą, szopką,
-
kilkadziesiąt orkiestr dętych (po Śląsku jesteśmy drugim
regionem w Polsce pod względem ich liczebności) działających przy OSP,
parafiach, ośrodkach kultury; najstarsza orkiestra z Szalowej w gm. Łużna ma
udokumentowane tradycje ponad dwustuletnie,
-
dziesiątki chórów dziecięcych i młodzieżowych oraz –
nieco mniej – chórów dorosłych, chóralistyka, kiedyś nieco mniej
popularna, rozwinęła się znacząco w ostanich latach i pojawiły się znaczące
w skali kraju sukcesy,
-
kilkadziesiąt regionalnych towarzystw kultury realizujących ważne
dla lokalnych społeczności działania: prowadzenie zespołów, grup
twórczych, opracowanie monografii miejscowości, historii wsi, wydawanie pism
lokalnych, prowadzenie badań etnograficznych, ochrona zabytków,
Z drugiej
strony na tych terenach występuje:
-
dominacja gospodarki rolnej indywidualnej (98% użytków rolnych)
o bardzo dużym rozdrobnieniu gospodarstw, ywsokim wskaźniku zatrudnienia i
ludności dwuzawodowej,
-
duży udział budownictwa mieszkaniowego indywidualnego w
zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych,
-
mała wartość majątku trwałego brutto na jednego mieszkańca
(jedno z ostatnich miejsc w kraju),
-
wysokie koszty produkcji rolnej (w stosunku do terenów nizinnych
wyższe o 30-50%) i niska efektywność produkcji,
-
małe tempo urbanizacji,
-
wysokie koszty realizacji infrastruktury technicznej wynikające z
warunków geograficznych,
-
zagrożenie strukturalnym bezrobociem, wysokie bezrobocie utajone
na terenach wiejskich,
-
presja demograficzna na rynki pracy, związana z przyrostem ludności
w wieku produkcyjnym, największym w latach 1991-2005
-
niski poziom życia, szczególnie na terenach wiejskich (przeciętna
płaca niższa od średniej krajowej o ok. 22%),
-
niski poziom wykształcenia ludności w stosunku do reszty kraju,
szczególnie na terenach wiejskich,
-
bardzo wysoki przyrost naturalny.
Aby
wykorzystać walory kulturowe, a zarazem przeciwdziałać negatywnym tendencjom
występującym na terenie regionu organizuje się tutaj rokrocznie setki imprez
adresowanych nie tylko do mieszkańców, ale także do turystów, wczasowiczów,
pacjentów sanatoriów. Są wśród nich imprezy niewielkie, o zasięgu
wiejskim, a także duże międzynarodowe festiwale (np.: Święto Dzieci Gór w
Nowym Sączu, Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny Ziem Górskich w
Zakopanem itp.)
Odbywają się
tutaj także liczne i niezwykle barwne przeglądy – np. Dni Kultury Karpat
w Zakpanem, Karnawał Góralski w
Bukowinie Tatrzańskiej, Pogórzańska
Wiosna w Łużnej i Gorlicach, Noc Świętojańska w Muszynie, Święto
Pasterskie – Konkurs o Pasterski Zbyrcok w Lipnicy Wielkiej na Orawie,
Zbójnicki Zbyrk, Tatrzańska
Jesień czy Święto Gór w
Zakopanem, Limanowska Słaza, Dni Gorczańskie, Przepatrzowiny
Teatrów Regionalnych w Czarnym Dunajcu, Konkurs Muzyk, Instrumentalistów,
Śpiewaków i Drużbów Weselnych Drużbacka
w Siołkowej, Łemkowska Watra w
Zdyni i wiele, wiele innych.
Od stuleci rozwija się w Karpatach znana nie tylko w Polsce kultura
ludowa, obejmująca prócz wymienionych dziedzin malowanie na szkle, rzeźbę,
ceramikę, hafciarstw, koronkarstwo itp. Światową sławę zdobył wywodzący
się stąd malarz-prymitywista Nikifor Krynicki.
Warte zwiedzenia są muzea – Tatrzańskie w Zakopanem, Orkana w
Rabce i Okręgowe w Nowym Sączu, gdzie znajdują się unikalne zbiory
historyczne, artystyczne i etnograficzne. Świadkami przeszłości są skanseny
– np. w Zubrzycy Górnej,
Nowym Sączu, Łopusznej i Szymbarku.
Cennymi zabytkami kultury narodowej i europejskiej są m.in. romański kościółek
św. Świerada i Benedykta z XI w. w Tropiu, klasztor Klarysek w Starym Sączu,
modrzewiowy kościółek w Dębnie podhalańskim, gotyckie świątynie w Nowym
Sączu i na Podhalu, dwór miejski tzw. Dom Karwacjanów w Gorlicach, zamki na
Spiszu ze słynnym zespołem krajobrazowym w Niedzicy i Czorsztynie.
Są także cmentarze o dużej wartości kulturowej, stylowe domy, dwory i
pałacyki (Siary), klasztory i dzwonnice, szałasy pasterskie, młyny i
wszechobecne kapliczki przydrożne.
Wszystko to tworzy niezwykły klimat. Dlatego regiony karpackie są chętnie
odwiedzane przez reprezentujących różne dziedziny sztuki artystów, którzy
przyjeżdżają tu sezonowo lub nawet osiadają na stałe i chętnie organizują
swoje wystawy, galerie, koncerty itd.
2.
Proponowane działania (rekomendacje)
Na
forum międzynarodowym:
-
przyjmowanie przez Polskę i realizowanie konwencji i standardów
międzynarodowych służących ochronie dziedzictwa kulturowego,
-
aktywny udział przedstawicieli Polski w działaniach mających na
celu ochronę i kultywowanie tradycji, przynależność do międzynarodowych
organizacji dbających o ocalenie wyjątkowych skarbów kultury
(.......................)
-
podejmowanie wspólnych inicjatyw w zakresie kultywowania i
promocji tradycji i kultury karpackiej, wypracowanie „marki” tego
„produktu”
Na forum ogólnokrajowym:
-
wypracowanie mechanizmów pomocy społecznościom lokalnym,
instytucjom i stowarzyszeniom w inicjatywach dotyczących kontynuacji tradycji
miejscowej oraz jej prezentacji,
-
objęcie mecenatem państwa najcenniejszych w tym zakresie
inicjatyw,
-
ustanowienie niepodważalnej zasady ochrony dziedzictwa
kulturowego, jako specyfiki wyróżniającej społeczności regionalne na tle
jednoczącej się Europy
Na
forum regionalnym:
-
zapisanie w strategii rozwoju województw ochrony dziedzictwa
kulturowego jako jednego z priorytetów,
-
wzmożenie dbałości ochronę zabytków kultury materialnej i
niematerialnej,
-
stworzenie bazy danych o istniejących zabytkach, imprezach
kulturalnych i ciekawostkach regionalnych oraz udostępnianie jej w
celach promocyjnych,
-
organizacja wydarzeń (konferencji, wykładów, sympozjów itp.)
promujących region i jego specyfikę w różnych środowiskach
(firmy turystyczne, duże instytucje, kręgi biznesowe, artystyczne, firmy
zajmujące się organizacją szkoleń itp.)
-
wspieranie ciekawych inicjatyw lokalnych i pomoc w ich promocji
-
organizowanie szkoleń dla przedstawicieli władz lokalnych na
temat znaczenia dziedzictwa kulturowego i możliwości poprawiania bytu własnych
społeczności poprzez odpowiednią promocję i sprzedaż tego „produktu”.
Na
forum lokalnym:
-
konsultowanie, czy zamierzone inicjatywy gospodarcze nie zniszczą
lub nie zakłócą istotnych wartości dziedzictwa kulturowego
-
traktowanie dziedzictwa kulturowego nie tylko jako przejawu własnej
tożsamości, lecz jako „produktu”, który przy odpowiedniej
polityce może przynosić znaczące dochody, a więc należy go chronić i
rozwijać,
-
podejmowanie inicjatyw promujących organizowane na miejscu
wydarzenia kulturalne w Polsce i Europie,
-
prezentacja informacji o zabytkach, imprezach i innych faktach
dotyczących dziedzictwa kulturowego w turystycznych
bazach danych, folderach i innych materiałach promocyjnych jako dodatkowej
oferty przyciągającej gości z zewnątrz,
-
pomoc lokalnym instytucjom i organizacjom dbającym o zachowanie i
grupom kultywującym poszczególne dziedziny tradycji i kultury,
-
organizowanie prezentacji rodzimego folkloru i
tradycji, aukcji dzieł sztuki ludowej, kiermaszy rzemiosła, degustacji potraw
regionalnych itp. przy okazji ważnych wydarzeń o charakterze
ponadlokalnym.
|
