Zintegrowany system rozwoju Karpat
WPROWADZENIE
W niniejszym opracowaniu za
teren Karpat polskich uznaje się obszary leżące na wysokości przekraczającej
300 m.n.p.m. oraz te tereny przylegające, które mają znaczący wpływ na
gospodarowanie w Karpatach
Ujęcie geograficzne
Łańcuch górski Karpat rozciąga się na długości
1300 km. Do Polski należą jedynie północne pasma Karpat Zachodnich i skrawek
Wschodnich (Bieszczady) o powierzchni ponad 17 000 km2. Łącznie jest to blisko
6% powierzchni kraju, którą zamieszkuje ok. 2.4 mln ludzi, co stanowi 6,3% ogółu
populacji. Karpaty w Polsce to tereny w ponad 70% pokryte lasem, tworząc
obszary o wyjątkowych walorach środowiska przyrodniczego. Dominują tereny nie
zagospodarowane, o nienaruszonej przez człowieka przyrodzie. Znajduje się
tutaj 6 parków narodowych, 13 parków krajobrazowych, 3 rezerwatów biosfery i
około 100 rezerwatów przyrody. Karpaty, to również rezerwuar wody dla dużej
części Polski. Zasoby mineralne w polskich Karpatach pozyskiwane metodami
przemysłowymi to głównie kamień budowlane i wody mineralne. Ropy naftowej i
gazu, niegdyś obficie wydobywane w okolicach Krasna, Jasła, Gorlic są na
wyczerpaniu. Nowe roponośne pokłady mogą znajdować się na znacznych głębokościach.
Ujęcie administracyjne
Polska część Karpat leży w
obrębie 3 województw - Podkarpackie, Małopolskie, Śląskie.
Obejmuje18 powiatów ziemskich
(przemyski, brzozowski, strzyżowski, jasielski, krośnieński, sanocki,
bieszczadzki, gorlicki, nowosądecki, limanowski, myślenicki, wadowicki,
nowotarski, tatrzański, suski, bielski, żywiecki, cieszyński i 4 powiaty
grodzkie m. Przemyśl, m. Krosno, m. Nowy Sącz, m. Bielsko Biała.
Gospodarowanie w Karpatach - stan wyjściowy
Specyficzne cechy mające wpływ na gospodarowanie:
-
Niski stopień zaludnienia,
-
Niewielki stopień zurbanizowania,
-
Mała koncentracja przemysłu,
-
Rozdrobnione rolnictwo o niskiej dochodowości,
-
Wysokie bezrobocie,
-
Wysoki stopień dekapitalizacji
Rolnictwo stanowi główne źródło
dochodu w dużej części Karpat. Dominują uprawy zbóż, ziemniaków i buraków
cukrowych oraz hodowla bydła, trzody chlewnej i owiec. Pracuje w nim ok. 45% ogółu
zatrudnionych (średnia ogólnopolska 27%), w przemyśle 20%. Gałęzie
produkcyjne i usługowe opierają się głównie o przemysł rolno-spożywczy,
lekki, meblarski, również chemiczny i samochodowy, transport, składowanie,
obsługa nieruchomości. Długą tradycję ma rzemiosło. Niska rentowność
rolnictwa wymuszała od wieków poszukiwanie dodatkowych źródeł dochodu. Zakłady
produkcyjne, rolnictwo i jego obsługa wykazuje energochłonność, niską
efektywność produkcji, niską wydajność pracy. Dla terenów górskich szczególnie
ważny jest problem oddziaływania przestarzałych technologii na środowisko,
zwłaszcza problem odpadów poprodukcyjnych (np. garbarnie).
Tereny wiejskie, to ogromny
potencjalny rynek pracy 4 100 000 ludzi w wieku produkcyjnym. Większość z
nich pracuje dorywczo, średnio wykorzystując na pracę zarobkową do 6 godz.
dziennie. Czyli 25 % czasu pracy zostaje
niewykorzystane. Oczekiwania dotyczące np. godzin pracy, zarobków
pracowników firm z terenów wiejskich są niższe niż w mieście. Osoby te są
gorzej wykształcone, a aspiracje ludności wiejskiej zderzają się z barierą
edukacyjną.
Znaczący wpływ na zróżnicowanie
dochodów w gospodarstwach domowych mają dochody z leśnictwa i turystyki z
uwzględnieniem lecznictwa uzdrowiskowego. Istotnymi dochodami gospodarstwa
wiejskiego poza pracą są emerytury i renty - dochody niezarobkowe, jest to 30%
wpływów.
Zaledwie 3,2% dochodów pochodzi z pozarolniczej działalności
gospodarczej.
Polskie obszary wiejskie
charakteryzuje:
Niedoinwestowanie,
Słaba infrastruktura,
47% gospodarstw korzysta z wodociągów sieciowych,
21% pobiera wodę ze studni,
2,4% korzysta z odprowadzania ścieków do sieci kanalizacyjnej (dane z
96 rok -„Pakt dla rolnictwa” gdzie podano średnią dla wsi, a na
terenach górskich są jeszcze gorsze wskaźniki. Z danych z 2000r. Wojewódzkiego
Inspektoratu Ochrony Środowiska w Rzeszowie np. można się dowiedzieć
, że nawet niektóre miasta nie oczyszczają swoich ścieków (przykładowo
Lesko, Narol), lub oczyszczają je tylko mechanicznie (np. Grybów, Maków
Podhalański, Biecz, Rabka)
15% gospodarstw domowych korzysta z sieci gazowniczej,
22% z telefonii,
zły stan dróg oraz trudna do kontrolowania masowa motoryzacja oparta na
najtańszych modelach samochodów.
Obserwuje się katastrofalny niedorozwój infrastruktury społecznej na
wsi. Zlikwidowano wiele placówek kulturalnych, oświatowych (szkoły,
przedszkola), ochrony zdrowia. Trudno też utrzymać
istniejące placówki na obecnym poziomie. Nierzadkie jest poczucie
krzywdy pracowników oświatowych w związku z niedoinwestowaniem szkolnictwa.
Dodatkowe źródło
rozgoryczenia stanowią jednakowe dla wszystkich polskich gmin przepisy dotyczące
opodatkowania. Obszar gminy pokryty lasem jest niedochodowy, bowiem podatki za
grunt leśny trafiają do skarbu państwa. W niektórych gminach górskich lasy
zajmują ponad 80% obszaru gminy. Obowiązki gminy w zakresie utrzymania obiektów
komunalnych i organizacji życia mieszkańców są takie same przy
niejednokrotnie niewielkim budżecie.
Przeszkody rozwoju przedsiębiorczości:
Mało drożne kanały dystrybucji surowców,
Brak nowoczesnego systemu informacji rynkowej,
Profesjonalnego marketingu,
Nie istnieje nowoczesna struktura dystrybucji produktów rolnych (rynki
hurtowe, giełdy, organizacje producenckie znajdują się w początkowej fazie
rozwoju) - przyczyna rozproszenie i rozdrobnienie produkcji, brak struktur
producenckich
Stan infrastruktury stanowi istotną barierę rozwoju przedsiębiorczości
i negatywnie wpływa na atrakcyjność
inwestowania na wsi.
Dużą
nadzieję budzi uprawomocnianie się aktywności społecznej. Powstają
stowarzyszenia, kluby wspierające przemiany gospodarczo-społeczne, przygotowujące
standardy dla przedsiębiorczości w określonych dziedzinach np. Galicyjskie
Gospodarstwa Gościnne i stopniowo pozyskujące sobie miejsce stałego partnera
władz samorządowych.
Zagrożenia i przewidywane kierunki zmian
Podstawowym czynnikiem utrudniającym
rozwój przedsiębiorczości jest niski poziom wykształcenia jej mieszkańców
oraz niska świadomość zasad rozwoju zrównoważonego, pożądanych kierunków
rozwoju i sposobów ich realizacji. Niecałe 2,5% ludności wiejskiej ma wykształcenie
wyższe, dla porównania w mieście 10%. 15% mieszkańców wsi ma wykształcenie
średnie, miasto 34%. Duża cześć ludności wiejskiej zakończyła edukację
na poziomie podstawowym - 44%, w mieście 27%. Osoby nie mające ukończonej
szkoły podstawowej na wsi to11%, w mieście4%.
Przy niskim poziomie wykształcenia
i niskim stanie dochodów dominuje model silnie konsumpcyjny. Model ten
lansowany przez media, głównie poprzez system reklam często propagujących
produkty negatywnie oddziaływujące na środowisko na tle przyrody. Nie
dostrzeganie tego związku pogłębia dodatkowo brak wiedzy z zakresu ekorozwoju.
Niska świadomość sprawia, że
udział ludności miejscowej w decydowaniu o kierunkach rozwoju i gospodarowaniu
jest niewielki. Takie dziedziny jak gospodarka leśna, gospodarowanie energią,
upowszechnianie zrównoważonych wzorów produkcji i konsumpcji będą wymagać
większego udziału społecznego.
Rozwój przedsiębiorczości w
terenach wiejskich jest bardzo niski (3.2% dochodów). Nawet po uwzględnieniu
dochodów tzw. szarej strefy jest to udział niewielki. Przeprowadzone analizy
wskazują, że cechy ludności wiejskiej nie sprzyjają mobilności zawodowej i
przyjmowaniu postaw przedsiębiorczych (ludność miejska wykazuje częściej
takie postawy). Skalę problemu łatwo można uświadomić. Ludność wiejska
gospodaruje na 93% powierzchni kraju i stanowi 38% ludności Polski. W gminach
miejskich i wiejskich działa 1/3 przedsiębiorstw. Dane dotyczące rozkładu
wykształcenia i oczekiwań pracodawców wskazują, że brakuje kadry, która
mogłaby kształcić pracowników i stymulować rozwój. Potrzeba
podniesienia standardu życia na wsi wymaga dużego zaplecza ludzkiego - kadry
pracującej na wsi.
Na dokładniejszą analizę
czeka charakterystyczna dla terenów górskich aktywność rzemieślnicza.
Niespotykana na taką skalę w innych rejonach wiejskich aktywność zawodowa w
sferze pozarolniczej wskazuje na wykształcone od pokoleń mechanizmy
wytwarzania i dystrybucji dóbr materialnych. Mechanizm ten powinien zostać
podtrzymany i wykorzystany jako kluczowy czynnik ułatwiający transformację
struktury zatrudnienia na terenach wiejskich.
Obecnie nie ma korzystnych
mechanizmów preferencji finansowych i organizacyjnych zachęcających do napływu
młodych wykształconych ludzi na wieś. Istnieje konieczność stworzenia
takich udogodnień osadniczych w ramach np. regionalnego programu. Program nie
może ograniczać się jedynie do pomocy finansowej, ale będzie uwzględniać
szerszy program rozwoju zawodowego i osobistego. Przygotowanie i wdrożenie
Programu Osadniczego dla Terenów Wiejskich może być przełomowe dla
negocjacji z Unią Europejską. UE jest zainteresowana powstrzymaniem napływu
bezrobotnych Polaków na ich rynek pracy.
W założeniach polityki
ekologicznej państwa (dokument z 17.11.99) „Nowa polityka ekologiczna Państwa
- założenia” zaakceptowanym przez Radę Ministrów, zakłada się
zmniejszenie tempa przyrostu obszarów wyłączonych z rolniczego i leśnego użytkowania
przy jednoczesnym zwiększeniu społeczno-ekonomicznej gospodarki. W związku z
tym preferowane będą np. takie rozwiązania, które pozwolą na ponowne
zagospodarowanie leżących odłogiem hal i pastwisk czy podjęcie propozycji
FSC - społecznej gospodarki lasem.
Rekomendacje działań
Kluczem do rozwoju Polski jest
wykorzystanie potencjału wsi. Wejście do Unii zależy od przygotowania terenów
wiejskich - dokonania daleko idących zmian, a Karpaty to w większości tereny
wiejskie. Powstaje pytanie jak pogodzić konieczne zmiany z zasadami zrównoważonego
rozwoju z tradycją, kulturą. Na terenach górskich spotyka się przynajmniej
kilka odmiennych kulturowo grup: Łemkowie, Bojkowie, Ukraińcy, Słowacy,
Cyganie. Znaczące obszary polskich
Karpaty po II Wojnie Światowej zostały zasiedlone ludnością napływową.
Spora grupa ludzi, często tych najaktywniejszych opuściła góry udając się
do miast w poszukiwaniu chleba. Trzeba wypracować mechanizmy łączące
nowoczesność z tradycją wspólnie z kultywującymi ją ludźmi, w innym
wypadku ludzie Ci nie będą się utożsamiać z wprowadzanymi zmianami.
W związku z
planowanymi programami pomocowymi wieś będzie ogromnym terenem budowy
(inwestycje infrastrukturalne - oczyszczalnie itp.). Wraz ze zmianą
infrastruktury powinna iść zmiana świadomości. Dlatego bardzo ważną rzeczą
jest edukacja przygotowująca wizje przyszłości i kompetencje potrzebne do ich
realizacji. Rozwiązanie może stanowić przygotowanie programów
dostosowawczych i osadniczych. Wzorem dla ich stworzenia mogą być działania
prowadzone przez NGO, możliwe jest również wykorzystanie doświadczeń
korporacji lekarskiej - stażowanie w różnych miejscach pracy i różnych działań
w celu uzyskania ogólnego oglądu przed podjęciem specjalizacji.
Ważne jest
wspomożenie polityki kredytowej przedsięwzięć poprzez zakładanie funduszy
powierniczych czy . W
tym wypadku swoich doświadczeń również mogą użyczyć NGOS-y.
W programach rządowych
oferowana polityka kredytowa dot. przedsiębiorczości na wsi jest mało
atrakcyjna. Na tworzenie gospodarstw rolnych oprocentowane kredytu wynosi 3,8%
na 15 lat. Kwota kredytu może pokrywać ponad 90 % nakładu na tworzenie miejsc
pracy. W działalności pozarolniczej analogicznie 9,6% oprocentowania i
pokrywają 60% nakładu.
Problemu nie rozwiążą również
programy pomocowe, których głównym celem jest tworzenie modelowych przykładów
rozwiązań. Dodatkowo są one tak skonstruowane, że nie uwzględniają terenów
górskich i specyfiki gospodarowania na nich. Np. „Sapard” dzieli
Polskę na trzy megaregiony w zależności od rozdrobnienia gospodarki, ale w
przygotowanych materiałach wskazano np.: na powszechne dobre warunki
klimatyczne, co nie ma miejsca w górach. A tereny górskie to 2.8% terenów
osadniczych Polski. Dodatkowa pomoc dla terenów górskich nie byłaby czymś
przygniatającym.
„Sapard”
swój sukces opiera na szerokiej konsultacji z partnerami. Ta dziedzina aktywności
społecznej w Polsce jest na etapie początkowym. Np. Ministerstwo Środowiska
podaje informację, że w Polsce działa ok. 700 organizacji pozarządowych
zajmujących się sprawami ekologii, a MŚ współpracuje z 60 NGO. Rolą
organizacji pozarządowych jest opiniowanie o wykorzystaniu środków,
doradztwo. Warto przy tym wspomnieć, że jest to jedno z najbardziej aktywnych
ministerstw dla współpracy z III sektorem starając się realizować ustawę o
dostępie do informacji o ochronie środowiska. Ustawa ta wskazuje na
konsultacje społeczne - społeczeństwo ma prawo do uwag i wniosków w postępowaniu,
którego przedmiotem jest wydanie decyzji i innych dokumentów wskazanych w
ustawie - jako ważny element polityki państwa. Społeczeństwo może być
reprezentowane zarówno przez organizacje społeczne, jak i osoby fizyczne.
Przyjęcie
przez państwo polityki rozwoju zrównoważonego jest szansą dla terenów górskich.
Oznacza bowiem wycofywanie dotacji do przedsięwzięć o negatywnym oddziaływaniu
na środowisko, a dofinansowywanie tych działań, które środowisku sprzyjają,
np. w przypadku energii wycofywanie dotacji do energii opartej na wydobyciu węgla
kamiennego a dofinansowaniu wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Daje
to możliwości rozwoju dla terenów cennych przyrodniczo, które mogą zyskać
wsparcie dla swoich działań o ile stworzą rozwiązania służące zrównoważonemu
gospodarowaniu.
W
gospodarowaniu na terenach górskich trzeba się oprzeć na rządowych
programach, ale podejść do nich krytycznie. Uwzględniając specyfikę regionu
można dostosować zarówno politykę pomocową jak i bieżącą do specyfiki
regionu.
Podstawą
działania musi być edukacja. Jako organizacja biorąca aktywny udział w
pracach Memoriału Fundacja Partnerstwo dla Środowiska może zaproponować
umiejętność prowadzenia konsultacji, upowszechnianie informacji o programach
unijnych, tworzenie lub wskazywanie przykładów dobrych rozwiązań w
Karpatach. Konsultanci FPŚ mogą prowadzić działania prowadzące do tworzenia
dobrych strategii potrzebnych do zdobywania środków na rozwiązanie
konkretnych problemów.
Konieczne wydaje się promowanie modelowych rozwiązań
dotyczących przedsiębiorczości. Postuluje się powołanie Kapituły Przedsiębiorczości
w Karpatach, której celem będzie nadawanie znaku jakości dla przedsiębiorstw
spełniających kryteria dotyczące zrównoważonego rozwoju. Zadaniem Kapituły
będzie stworzenie na potrzeby przedsiębiorstw pracujących nad rozwiązaniami
modernizacyjnymi niezbędnych mechanizmów restrukturyzacji.
| 
