Zintegrowany System zarządzania w
Karpatach – wody mineralne
Wprowadzenie
Wody
mineralne występują na obszarze Polski nierównomiernie. Zasoby wód
umiejscowionych na terenach górskich powstały przy okazji fałdowań
paleozoicznych i alpejskich. Charakterystyczną cechą obu wyróżnionych obszarów
jest uniknięcie pokrycia przez lądolody gór pasm Sudetów i Karpat w historii
ziemi. Tereny fałdowań paleozoicznych i alpejskich obfitujące w wody
mineralne zajmują ok. 12% terenu Polski.
Generalnie obszary występowania wód można podzielić na:
Wody występujące w obszarze sudeckim
zwykle charakteryzują się niską mineralizacją, nieraz poniżej 200 mg/dm3.
Szczególnie cennym surowcem tych wód są szczawy, ujmowane zarówno w obrębie
skał krystalicznych (np. Szczawina, Czerniawa) jak i osadowych (Polanica,
Szczawno i in.); w tym drugim przypadku z wyjątkową sytuacją spotykamy się w
Gorzanowie, gdzie z kilku ujęć wypływa samoczynnie około 200 m3/h
zagazowanych wód. Szczawy sudeckie charakteryzują się nieco wyższą
mineralizacją (do 3,5 g/dm3) i zawartością żelaza do kilkudziesięciu
mg/dm3.
W
obszarze karpackim przeważającą cześć stanowią utwory fliszowe (piaskowce
i łupki), generalnie słabo zasobne w wody podziemne. Perspektywiczna do
eksploatacji jest tu strefa do głębokości 80 m, przy czym większą wydajnością
charakteryzują się formacje piaskowcowe niż łupkowe. W niektórych obszarach
obserwuje się współwystępowanie wód zwykłych i mineralnych, głównie w
pobliżu dużych stref dyslokacyjnych. Niektóre z cennych wód mineralnych
(Rabka, Rymanów) związane są z karpacką prowincją solanek, inne zaś (
Krynica, Muszyna, Piwniczna) z wodami infiltracyjnymi nasyconymi dwutlenkiem węgla
z głębokiego podłoża. Pewne znaczenie w tym obszarze mają wody osadów
czwartorzędowych w dolinach większych rzek (np. Kotlina Sądecka). Generalnie
mineralizacja wód zwykłych w tym obszarze nie przekracza 1 g/dm3, mineralnych
zaś kilkunastu, kilkudziesięciu g/dm3. Każda woda podziemna posiada określone
właściwości fizyczne, takie jak temperatura, przezroczystość, smak, zapach,
barwa, przewodnictwo elektryczne, a czasami radoczynność. Właściwości te,
jak już wspomniano, zależą przede wszystkim od środowiska geologicznego, w
którym woda występuje lub przez które się przemieszcza.
Najważniejsze
składniki mineralne wód to węglany wapnia i magnezu, które nadają wodzie
tak zwaną twardość. Ponadto w wodach zawarte są siarczany, azotany, chlorki,
sód, związki żelaza i manganu oraz inne. W wodach podziemnych występują również
zawiesiny koloidalne pochodzenia mineralnego oraz organicznego.
Wody
mineralne wykorzystywane do butelkowania są odmianą wód podziemnych. Ze względu
na ilość rozpuszczonych składników wody podziemne dzieli się na słodkie (
o mineralizacji do 1 g/dm3 ) i mineralne (powyżej 1 g/dm3). Szczególnym
rodzajem wód podziemnych są wody lecznicze, którym mogą być zarówno wody
mineralne jak i słodkie, lecz zawierać powinny składniki (tzw. swoiste)
oddziaływujące korzystnie na organizm człowieka lub charakteryzować się
odpowiednimi właściwościami fizycznymi (np. temperatura). Formalnie woda
zostaje uznana za leczniczą przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej, a jej
eksploatacja - już jako kopaliny - podlega prawu górniczemu. Obecnie za
lecznicze uznawane są w Polsce wody z 63 złóż (M.P. nr 28 z 1990r. i nr 36 z
1992r.). Część z nich, jako wody najwyższej jakości, jest również
butelkowana.
Spośród trzech województw, których część
terytorium składa się na polskie Karpaty pierwsze miejsce w kraju pod
względem różnorodności wód mineralnych zajmuje województwo małopolskie.
Wody mineralne w 18 miejscowościach uznano za lecznicze (szacuje się, że
stanowi to 1/3 ogółu zasobów wód leczniczych w kraju) i występują
głównie w rejonach górskich, ale także w Krakowie i Krzeszowicach.
Bazę lecznictwa uzdrowiskowego tworzy 59 obiektów sanatoryjno -
uzdrowiskowych, w których znajdują się 4959 miejsca (przeciętna liczba
łóżek czynnych w ciągu roku), co lokuje małopolskie na trzecim miejscu
za zachodnio-pomorskim - 6.619 miejsc i dolnośląskim - 5.445 miejsc, a przed
kujawsko-pomorskim - 4.798 miejsc i podkarpackim - 3.375 miejsc. Największe
skupisko miejsc sanatoryjnych występuje w Krynicy, Rabce, Szczawnicy i Muszynie.
Istotnym problemem
funkcjonowania bazy uzdrowiskowo-leczniczej jest wysoki stopień zużycia jej
infrastruktury, a także opóźnienia w stosowaniu nowoczesnych technologii
zabiegowych. Niedoinwestowanie w infrastrukturę powoduje niski poziom usług
leczniczo-uzdrowiskowych i sprawia, że znane od dawna ośrodki przegrywają
konkurencję zarówno na rynku krajowym jak i międzynarodowym.
Południowa część województwa
małopolskiego, obejmująca obszar dawnego województwa nowosądeckiego stanowi
najbogatszy region w Polsce pod względem ilości wystąpień wód leczniczych
i o właściwościach leczniczych, a także ich wykorzystania do
celów balneologicznych i/lub rozlewnictwa. Wody uznane za lecznicze występują
w 15 uzdrowiskach lub miejscowościach uzdrowiskowych.
Większość małopolskich uzdrowisk i miejscowości
uzdrowiskowych znajduje się w dolinie Popradu - pomiędzy Tyliczem, Krynicą,
Muszyną, Żegiestowem, Wierchomlą, Łomnicą, Piwniczną, a Głębokiem.
Jest to tzw. centralna strefa hydrochemiczna karpackich prowincji wód
mineralnych. Druga strefa obejmuje rejon Szczawnicy-Krościenka, Szczawy i Wysowej.
W obydwu strefach występują wody wodorowęglanowe typu szczaw pochodzenia
infiltracyjnego wypływające z utworów fliszu karpackiego. Szczawy są
wodami odnawialnymi, które nasycone w głębszych warstwach dwutlenkiem węgla
w drodze ku powierzchni wzbogacają się w składniki mineralne ługowane
ze skał otaczających. Oprócz tego w regionie II zewnętrznokarpackim w miejscowościach
Rabka i Wapienne występują solanki i wody siarczkowe.
Na obszarze Krakowa (Swoszowice, Mateczny, Mistrzejowice)
i Krzeszowic występują poziomy siarczkowych wód leczniczych, związanych
z gipsowo-siarkonośną formacją miocenu Zapadliska Przedkarpackiego.
Wykorzystywane są głównie do celów balneologicznych, chociaż istnieją nie
wykorzystane możliwości ich butelkowania (Mateczny).
Złoża solanek
jodowo-bromowych występujące w obrębie osadów mioceńskich w rejonie
Bochnia-Gdów (złoże Łapczyca) były wykorzystywane do produkcji soli
leczniczej, kosmetycznej oraz produkcji jodu.
Istnieje kilka rejonów perspektywicznych dla
udokumentowania zasobów wód leczniczych w miejscowościach uzdrowiskowych
Głębokie, Milik, Łomnica oraz w miejscowościach potencjalnie
uzdrowiskowych - Wierchomla i Poręba Wielka. W 1999 r. zostały
wydane koncesje na poszukiwanie i rozpoznanie wód leczniczych i o właściwościach
leczniczych w miejscowościach Milik i Łomnica.
Rozmieszczenie
ważniejszych krajowych rozlewni wód mineralnych przedstawia rys.2. Widoczne
jest wyraźne ich zagęszczenie w obszarze górskim i przedgórskim Sudetów i
Karpat.
Problematyka związana z wodami mineralnymi oraz
lecznictwem uzdrowiskowym – uwagi, kierunki działań
określenie
stanu wyjściowego:
-
gminy uzdrowiskowe mają obecnie ok. 45.000 łóżek, z czego górskie
ok. 60% oraz około 20 000 osób zatrudnionych w uzdrowiskach (jest to
zatrudnienie jednobranżowe, którego nie da się w sposób prosty zastąpić
turystyką),
-
łóżka są wykorzystywane średnio w 60%
-
problemy gmin uzdrowiskowych w krajach: Niemcy, Francja, Włochy,
reguluje ustawa górska, u nas dopiero opracowywana,
-
aktualnie ograniczeniem ustawowym dla gmin jest prywatyzacja zakładów
uzdrowiskowych, zasobów wód mineralnych – co sprawi, ze gminy nie będą
miały wpływu na gospodarowanie nimi,
-
gmina z racji bycia uzdrowiskiem nie ma preferencji w subwencjach
państwowych związanych z obsługą wczasową (budowa i utrzymanie chodników,
dróg, odśnieżanie i utrzymanie zimowe, oświetlenia, ścieżek rowerowych
odbywa się z podatków mieszkańców, nie ma również różnicy pomiędzy
gminami górskimi , a pozostałymi w kraju chociaż warunki klimatyczne są
inne); przed II wojną pobierana była opłata kuracyjna (niedoskonałym
odpowiednikiem jest taksa klimatyczna), która upoważniała do wstępu do
parku, na koncerty uzdrowiskowe itp.,
-
kasy chorych nie płacą za zakontraktowane miejsca, a tylko za
wykorzystane, zatem cześć z nich stoi niewykorzystana umniejszając dochody
gmin,
-
brak jest szerszej perspektywy w planowaniu rozwoju – nie
wiadomo jaka pula pieniędzy przeznaczona jest na leczenie sanatoryjne w kasach,
co nie daje możliwości precyzyjnego oszacowania ile miejsc mogą utrzymać
kasy oraz zaplanowania komercyjnego pozyskiwania kuracjuszy,
-
Polska nie ma podpisanej umowy zwrotu za leczenie z zagranicznymi
kasami chorych,
Proponowane
rozwiązania:
-
Kasy chorych powinny zostać pozbawione polityki zdrowotnej kształtującej
świadczenia,
-
Można w sposób bardziej znaczący zróżnicować koszt miejsca w
sanatorium zależnie od pory roku biorąc pod uwagę naturalne tendencje (spadek
zainteresowania w miesiącach jesiennych),
-
Zaproponować takie rozwiązania turystyczne – wsparcie
infrastruktury - aby przyjazd gości nie był ograniczony jedyne do miejsc
sanatoryjnych,
-
– oraz ustawowe – np. środki centralne i taksa
klimatyczna umożliwiłyby starania gmin o fundusze dodatkowe na ochronę środowiska
- ,
-
dochody z jednostek gospodarczych eksploatujących bogactwo
naturalne powinna wracać do budżetu lokalnego,
-
koncesjobiorcą i użytkownikiem terenu górniczego powinna być
gmina,
-
trzeba rozwiązać problemy transportu i opakowań odnośnie wód
mineralnych (1. np. jedyna droga transportu wody z Muszyny wiedzie przez Krynicę,
-
wykreowanie marki produktu – ujednolicenie wyglądu
butelek),
-
należy opracować zasoby dyspozycyjne wód mineralnych dla
regionu Karpat – opracowanie jest tylko dla 3 gmin,
-
wyodrębnić słabe punkty w ustawach, których dopracowanie można
by podjąć.
Literatura:
Dariusz Iwańczyk “Występowanie
wód podziemnych wykorzystywanych w rozlewnictwie”
Raport o stanie woj. małopolskiego 1999 r.
|
